Dünyada gelir desteği modellemeleri... Abdullah Ayan yazdı

Konu koronavirüs salgınıyla yeniden gündeme gelse de, vatandaşlara  gelir desteği  sağlama uygulaması ve uygulama üzerinden başlayan araştırmalar, tartışmalar çok gerilere gidiyor.. Bilimsel araştırmalara malzeme yapılmasına yol açan deney amaçlı uygulama 1974-1979 yılları arasında Kanada' da gerçekleşmiş.. Kırsal Manitoba eyaletinin  Winnipeg şehrinde federal hükümetin sağladığı kaynak desteğiyle tüm vatandaşlara gelir düzeylerine bakılmaksızın belli miktarda aylık para ödendi. Burada ödemeler bireyin gelirine göre değil yaşına göre kademelendirildi. Örneğin 12 yaşına kadar olan çocuklara belirlenen aylığın 30'u, 12-18 yaş grubundakilere 50' si, 18-65 yaş arasındakilere 100'ü ve 65 yaş üstündekilere 150' si kadar para verildi. Kaynak aktarımı 5 yıl sürdü. Başlangıçta programa getirilen tüm eleştirilerin aksine ortaya çıkan tablo, desteği savunan uzmanları dahi şaşırtacak kadar olumluydu. Örneğin gelir desteğine karşı çıkanlar; uygulamanın tembelliği teşvik edeceği, istihdamın azalması nedeniyle milli gelirin düşeceği ve sonunda, tembel, hedefsiz ve moralsiz insanların çoğunluğu oluşturmasıyla toplumun çökeceği tezini dillendiriyordu. Oysa beş yılın sonunda ortaya çıkan tablo çok daha farklıydı.. Herkese sağlanan gelir desteğine karşın Manitoba modelinde  toplam çalışma saatleri sadece 1 düzeyinde azaldı. Buna karşı farklı yaş gruplarında bakın neler ortaya çıktı: Gençler mali baskılarla öğrenimleri yarıda kesmeden tamamladıkları gibi gelecek kaygısı ortadan kalktığı için, para kazanma potansiyeli olan dallara değil, sevdikleri alanda eğitime yoğunlaştılar. Girişimciler kaygısız araştırmalara yönelirken, sanatçılar  yeteneklerine uygun eserler yaratmaya yöneldiler. Sağlık giderleri düştü, çocuklar ebeveynleriyle daha uzun zaman geçirip, çok daha olumlu gelişme gösterdiler. Kanada' nın herkese eşit aylık gelir desteği tek model değil.. ABD ve İngiltere' de Fridman' dan beri tartışılan bir başka modelde belirlenecek ve yaşamı idame ettirmeye yetecek bir gelir miktarı belirlenecek, bunun altında kalanlara aradaki fark ödenirken, hiç geliri olmayanlara da kesintisiz gelir desteği sağlanıyor.. Dünya ölçeğinde mali portresi hayli küçük, yarattığı etki itibariyle ise hayli ses getiren bir başka uygulama  yoksul Afrika' nın okyanusa açılan ülkelerinden Namibya' da denendi. Başta, Dünyanın en büyük uranyum ve elmas yataklarına sahip, mineral zengini ve ihracatçısı ülkenin bir kesimi bolluk içinde yüzerken, nüfusun 30' u, bir başka ifadeyle üçte biri günde 2 dolardan az parayla hayatını idame ettirmek zorunda. Gelir adaletsizliği öylesine büyük ki, nüfusun 10'u yıllık gelirin yarısından fazlasını (son verilere göre 55' ini) iç ederken geri kalan ve özellikle kırsal kesimde yer alan büyük çoğunluk açlıkla baş etmeye çalışıyor.. Namibya' da 2008 yılında hayata geçirilen uygulamayla yoksul kişilere aylık 100 Namibya doları (günümüzdeki pariteyle 6 dolar) dağıtıldı. Aslında pek çok Afrika ülkesine göre daha iyi durumda olan ve ortalama milli geliri 5 bin doların üstünde bir ülke için konuşulmaya bile değmez bir destekti bu.. Ama sonuçları itibariyle başta diğer Afrika ülkeleri olmak üzere tüm dünyanın ilgisini çekti. yoksul kesimlerde yüksek olan suç oranları hızla düştü, çocuklar arasındaki yetersiz beslenmeden kaynaklı hastalık ve ölümler azaldı. Yoksul çocukların okula devam oranları yükseldi. Bu ise okuma yazma oranlarını arttırdı. ** Koronavirüs salgınından önce de evrensel gelir desteği dünyanın çeşitli ülkelerinde tartışılan, yer yer uygulanmaya çalışılan bir kavram.. Yapay zeka ve robotlar hayatımızda daha etkin rol oynamaya başladığından beri dünya küresel boyutta ortaya çıkacak milyarlarca insanın hayatını nasıl idame ettireceği sorularına yanıt aramakta. Yuval Noah Harari hayli ses getiren 21. yüzyıl için 21 ders kitabında bilişim çağının etkisiyle çok daha önemsiz hale gelecek devasa boyutlarda işsizler ordusunun nasıl yaşatılacağı sorusuna cevap bulmaya çalışıyor. Harari' nin de önerdiği tek somut öneri evrensel gelir desteği.. Yoksullara evrensel temel destek konusunda Harari' nin dillendirdiği önerilerden yola çıkarak, iki yıl önce geleceğe yönelik beklentilerin hatta fantezi olarak tanımlanacak öngörülerin salgınla birlikte nasıl gündeme oturduğu, bugün pek çok ülkenin giriştiği farklı denemeler, dünyaya sağlayacağı fırsatlar yanında meselenin açmazları bir sonraki makale konusu olsun.. Abdullah Ayan