Küreselleşmenin geleceği ve çip savaşları... Abdullah Ayan yazdı

Ucuz işçilik sayesinde ağırlıklı olarak yoğun emek isteyen sektörlerde üretim yapıp dünyaya satacak dünyanın en büyük fabrikası olarak düşünülen Çin, kısa zaman diliminde paradigma değiştirip teknolojide de dev adımlar atmaya başlayınca küresel ticareti düzenleyip belirleyen başta ABD olmak üzere gelişmiş ülkelerin tedirginlikleri bir süre sonra yerini önlenemez korkulara bıraktı… Küreselleşme mucitleri hissedilmeye başlanan büyük depremin yarattığı tsunami dalgasından daha az etkilenmenin yollarını ararken bildikleri en kestirme yönteme başvurdular; Obama’ nın Çin ile birlikte dünya ekonomisini büyütme çabaları Trump ile birlikte yerini Çin’i yaptırımlarla en azından yavaşlatma girişimlerine bıraktı… Önemli Çin ihraç ürünlerini kotalarla sınırlama, yüksek gümrük duvarlarıyla ithalat maliyetlerini arttırarak talebi azaltma yaptırımların ilk göze çarpanıydı ama bununla da kalınmadı… Özellikle teknolojik ürünlere karşı (Çin’ in ihraç ürünlerine damping uyguladığından Huawei gibi 5G teknolojisinde rakipsiz dünya lideri markanın casusluk yaptığı iddialarına varıncaya kadar) çok daha sert önlemlere başvuruldu… Örneğin android temelli cihazların olmazsa olmaz uygulamalarının sahibi Google, yetkili kurumların talebi doğrultusunda platformlarını Huawei ürünlerine kapattı ve bu blokaj halen sürüyor… Çin, Trump’ ın bazen delilik olarak nitelendirilen yöntemlerinden kurtulmanın onun seçimleri kaybetmesinden geçtiğinin farkındaydı.. Bu nedenle Putin Rusya’ sının aksine Xi’ nin Çin’ i ABD seçimlerine ve seçimler sonunda Trump’ ın kaybedip, Biden’ in kazanmasına ümit bağlamıştı.. Ancak böyle olmadı… Biden yönetimi mevcut yaptırımlara rahmet okutacak çok daha ağır bir yaptırımı devreye soktu… Trump’ ın kota, gümrük duvarlarını aşmakta zorlanmayan Çin, Biden’ in gelişmiş bilgisayar çiplerinin ihracatını engelleme hamlesi karşısında henüz çıkış yolu bulmuş değil… Normal çip temininde kendisi de üretici olan ve başka ülkelerden teminde sıkıntı çekmeyen Çin’ in örneğin savunma sanayinde söz sahibi olması için bu ileri teknoloji özelliklerine sahip bilgisayar çiplerinin tedariki hayati önem taşıyor.. Farklı özelliklere sahip, uzay teknolojilerinden tıbba, askeri alanlardan, istihbarata çok önemli ve bir yanıyla stratejik alanların olmazsa olmazı bu gelişmiş çipleri sağlayamamak sonucu başlayan gerginlik, dünyanın en büyük iki ekonomisi arasındaki ilişkilerde yeni bir aşamaya işaret ediyor… Biden’ in G-20 toplantısı vesilesiyle ilk kez fiziki olarak bir araya geldiği Çin devlet başkanı Xi ile yaptığı görüşmenin en önemli gündem maddesi ABD’ nin bu ülkeye uyguladığı ihracat yasağı konusu oldu… Ticaretin geliştirilmesi ve yirmi yılı aşkın süredir büyüyen küresel ekonomide sürecin aksamaması özellikle de dünya ekonomisi yüksek enflasyon ve resesyon korkusuyla mücadele ederken iki ülkenin de hedefi bugünleri daha az kayıpla atlatmak… İki ülke özellikle bilgisayar çiplerinin geliştirilmesi için ortak çalışma söylemlerini liderler üzerinden niyet olarak deklare etseler de, ABD’ nin Çin odaklı kaygıları artarak sürüyor… Örneğin ABD Ticaret Bakanı Gina Raimondo Çin’ in nasıl bir tehdit olarak görüldüğünü şöyle anlatıyor: “Amerikalıları Çin tehdidinden korumak için ne gerekiyorsa yapacağız. Çin’ in ne yapmak istediğini çok iyi biliyoruz… Bu teknolojiyi gözetim için kullanacaklar. Bu teknolojiyi siber saldırılar için kullanacaklar. Bu teknolojiyi, bize ve müttefiklerimize ya da kendimizi koruma yeteneğimize herhangi bir şekilde zarar vermek için kullanacaklar.” ABD ileri teknoloji ürünü çipleri yeni dönem stratejik savaşlarının en etkili silahı olarak görürken Çin’ de farklı noktada değil… Son Komünist Parti kongresinde Başkan Xi, yaptığı konuşmada, ABD’ nin uyguladığı ihracat yasağına özellikle değinirken Çin'in yarı iletkenler ve diğer teknolojilerin üretiminde kendi kendine yeterli hale gelmesi için çok daha agresif hareket edeceğine dair parti üyelerine söz veriyor ve ekliyordu: “Çin'in inovasyon kapasitesini artırmak için stratejik, büyük resme odaklı ve uzun vadeli öneme sahip büyük ulusal projeyi başlatmak için daha hızlı hareket edeceğiz” Çin yönetimi yeni beş yıllık stratejik plan çerçevesinde; yapay zekâdan hipersonik füzelere kadar gelişmiş teknolojilerde öne geçmek için gelişmiş bilgisayar çiplerinin geliştirilmesini en önemli önceliklerinden biri olarak tanımlıyor… ABD ve Çin arasındaki ileri teknoloji ürünü çip savaşını tetikleyen önemli bir başka gelişme Rusya’ nın Ukrayna saldırısı ardından dünyayı titreten savaş… Yeni nesil savaş ekipmanlarının en önemli parçalarından biri olan çipleri ABD’ den temin eden Rusya ABD’ nin yaptırımları sonucu alamayınca, Rus kuvvetlerinin silah, mühimmat, tank ve uçaklarla sağlamaya çalıştığı avantajlı konum bir anda çöktü... ABD’ nin özellikle Obama döneminde ağırlık kazanan ve yakın zamana kadar sürdürdüğü strateji, soğuk Savaş sonrası kurulan yeni dünya düzeninin beslendiği temel argümana göre; ülkeler arası güçlü ticari ilişkiler, dünyayı daha güvenli ve daha zengin hale getirecek, küresel tedarik zincirleri sayesinde maliyetler düşecek, bu sayede refahın artmasıyla halkın demokratik değerlere sarılması sayesinde, diktatörlükler ve otokrasiler gerileyecekti.. Ancak önce pandemi ardından da Ukrayna'daki savaş ve Çin'in son dönem dünyanın farklı noktalarında ve özellikle de kendi bölgesinde estirmeye başladığı hükümranlık kokan adımlar, Biden yönetimi ve ABD ile ikinci dünya savaşı sonrası aynı cephede yer alan Avrupa-Asya ülkesi müttefikin, ulusal güvenlik ve endüstriyel stratejilerinde öncelikleri değiştirdi… Bugün hem ABD hem de Avrupa Birliği, daha fazla yerli bilgisayar çipi üretimini desteklemek için on milyarlarca dolarlık yatırım teşvik paketlerini peş peşe açıklama yarışında… ABD ve AB bu adımları atarken Çin’ de boş durmuyor elbet… Ekim ayında Biden ziyaret ettiği IBM'de yaptığı konuşmada, hükümetinin gelişmiş yarı iletkenler üretmek ve geliştirmek için Kongreden geçirmeye çalıştığı 52 milyar dolarlık teşvik kanununu Çin’ in engellemek için lobi faaliyetlerinde bulunduğunu açıklayacaktı… Biden gibi ömrünü dış politikada geçirmiş, deneyimi yanında soğukkanlılığıyla bilinen biri iddialarını şöyle sürdürecekti o toplantıda:  "Çin Komünist Partisi, ABD Kongresi'nde bu yasanın çıkarılmasına karşı lobi faaliyeti yürüttü ve ne yazık ki, diğer takımdaki bazı arkadaşlarımızı o lobi satın aldı." Trump döneminde Çin’ in bilgisayar çiplerine erişimini en aza indirmek için uygulamaya koyulan ihracat vergileri gibi tarife bazlı düzenlemelerin pratikte işe yaramadığı görülürken Biden ile birlikte başlatılan doğrudan ihracat yasağı uygulamasının çok daha etkili olduğu Çin’ in tepkilerinden de anlaşılıyor… Pandemi, küresel tedarik zincirinin üretim ve lojistik anlamda zayıf halkalarını, Rusya’ nın Ukrayna işgaliyle başlayan yeni dönem ise batının Rusya’ ya olan enerji bağımlılığının nelere mal olacağını gösterdi… Dünya Ticaret Örgütü çatısı altında küresel ticareti ülkelerin kelepçelerinden kurtarma ve özgür kılma paradigması bugün yol ayrımında… Çökmekte olan küresel ekonomik düzenin ne yöne evrileceği önemli soru… O soruya yanıt olabilecek gelişmeleri sonraki makalede ele alacağım… Abdullah Ayan